एजेन्सी, बैशाख २६-कुनै कुराले संसारलाई परिवर्तन गरिदिन्छ भने त्यो हो– युद्ध । दोस्रो विश्वयुद्धका क्रममा सन् १९४५ को ८ मे अर्थात् ‘युरोपमा जितको दिन’ थियो । तर, त्यो युद्धको अन्तिम दिन थिएन ।

जापान पूर्ण रूपमा पराजित भइसकेको थियो भने नाजी जर्मनीको सेनाले मित्रदेशको सेनालाई कुनै शर्तबिना हतियार बुझाएको थियो । अब इतिहास नयाँ युगमा प्रवेश गरेको छ ।

महाशक्तिहरूबीच शक्ति सन्तुलनका आधारमा एक नयाँ विश्व व्यवस्थाको दिशामा संसारले नयाँ कदम चाल्यो । युद्ध सकिएपछि अमेरिका एक सैन्य सुपर पावरका रूपमा देखा पर्‍यो । परमाणु हतियारको विकासको मामलामा अमेरिका रुसभन्दा अघि देखियो ।

नेटोको गठन

त्यसपछि परमाणु शक्ति नै संसारमा शक्तिशाली भएको मापनको आधार बन्यो । तत्कालीन सोभियत संघ तत्काल यो दौडमा सामेल भयो । पूर्वी युरोपमा आफ्नो दबदबा पुनः हासिल गर्ने रुसको चाहनाले कम विवाद भएको नयाँ विश्व व्यवस्थाको महत्वाकांक्षी सपनालाई तोडिदियो र अमेरिकासहित पश्चिमा पुँजीवादी व्यवस्थाको विकल्प बनेर खडा भयो ।

यसै कारण नेटो (उत्तर एट्लान्टिक सन्धि संगठन) को गठन भयो र अमेरिका र पश्चिम युरोपबीच सैन्य र कूटनीतिक विषयमा स्थायी मिलन कायम भयो ।

यसै साता रोयल युनाइटेड सर्भिसेज इन्स्टिच्युट (आरयूएस) ले आयोजना गरेको अनलाइन सेमिनारमा पत्रकार तथा इतिहासकार एनी एप्पलेबमले स्मरण गराए की यो घटनाक्रमले पश्चिमीको अवधारणालाई जन्म दियो । मूल्यमा आधारित यी गठबन्धन केबल सीमालाई लिएर नभई विचारमा पनि आधारित थिए ।

शून्यदेखि सुरुवात

नेटोलाई लिएर मात्रै यस्तो भन्न सकिँदैन । प्राध्यापक माइकल क्लार्क यी संगठन एक पूरा नेटवर्कजस्तो भएको स्मरण गराउँछन् ।

प्राध्यापक क्लार्क भन्छन्, ‘युद्धअघि अन्तर्राष्ट्रिय संगठनको जुन ढाँचा थियो, त्यो अब धेरै कम मात्र बाँकी छ । नयाँ विश्व व्यवस्थाको स्थापनाका लागि शून्यबाट सुरुवात गर्नुपर्ने कुरामा सन् १९१९ को समयमा भन्दा राम्रो समझदारी थियो ।’

‘संयुक्त राष्ट्रसंघ यो दिशामा एक उपलब्धि थियो । फेरि ब्रिटेन वुड्स इकोनोमिक सिस्टम (अमेरिका, क्यानडा, पश्चिम युरोपका देश, अस्ट्रेलिया र जापानबीचको व्यापारिक सम्झौता), विश्व बैंक र अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष । बेलायत यी सबै प्रक्रियामा शक्तिशाली थियो तर अमेरिकाको निर्णायक शक्ति थियो,’ उनी स्मरण गर्छन् ।

करिब सबै अन्तर्राष्ट्रिय संगठन अमेरिकाले स्थापनाका लागि कति जिम्मेवारी र समर्थन गर्छ भन्नेमा निर्भर थिए । पश्चिमी देशको वर्चस्व रहेको संगठनको दायराबाहिर ५०–६० को दशकमा फरक अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्था सामुन्ने आयो । यो अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्था अब दबाबमा छ । किनकि यसको राजनीतिक आधार तीव्र गतिमा परिवर्तन भइरहेको छ ।

एसियामा आर्थिक सत्ता

एसिया आर्थिक सत्ताका रूपमा रहेकाले आजकल हरेक दिन समाचारको एजेन्डा बन्छ । त्यो हो, आर्थिक केन्द्र बन्दै गरेको चीन । यसले सुदूर पूर्व र एसियामा आर्थिक सत्ताको धुरी परिवर्तन गरिरहेको छ ।

यहाँ सम्म कि पश्चिमी देशको लोकतान्त्रिक व्यवस्थामा पनि लोकप्रिय राजनीतिक धाराको रूपमा उदाउँदै थियो । उदाहरणका लागि नेटोभित्रको आन्तरिक लडाइँलाई हेर्न सकिन्छ ।

अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले नेटोको आवश्यकतामाथि नै प्रश्न उठाइसकेका छन् र टर्की र हंगेरीजस्ता सहयोगी देशले पहिलेभन्दा बढी अधिकारवादी रवैया देखाइरहेका छन् ।

एनी एप्पलेबम भन्छन्, ‘अमेरिकी विदेश नीतिमा आएको पृथकतावादी नीतिलाई रिपब्लिकन पार्टीको प्रभुत्वसँग जोडेर हेर्न सकिन्छ ।’ उनका अनुसार पश्चिमी व्यवस्थामा आधारित व्यवस्थामा दरार उत्पन्न भइरहेको छ र यसलाई चलाउने नेताहरूको नयाँ पिँढीले अब निर्णय गर्न थालेका छन् । अब दोस्रो विश्वयुद्ध र त्यसलगत्तै विश्व राजनीतिलाई हाँकेको नेतृत्वको पुस्ता संसारमा छैन ।

समकालीन इतिहाससँग तुलना

अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिमा चीनको पदार्पण भर्खरै भएको होइन । ऊ सुरुदेखि नै संयुक्त राष्ट्रसंघ सुरक्षा परिषदको स्थायी सदस्य हो । माइकल क्लार्क भन्छन्, ‘युद्धभन्दा पहिले पनि र युद्धको क्रममा पनि अमेरिकाको मनमा चीनलाई लिएर चिन्ता थियो । अहिले मात्रै नभएर नयाँ विश्व व्यवस्थामा अमेरिकाले चीनलाई सधैँ महाशक्तिका रूपमा हेरेको थियो । त्यो शक्तिका रूपमा, जो ब्रिटेन र फ्रान्सको पुरानो राज्यसत्ताका विरुद्ध सन्तुलन राख्ने शक्तिका रूपमा लिइन्थ्यो ।

सन् १९४९ मा चीनको नियन्त्रण साम्यवादीको हातमा गएपछि अमेरिकालाई ठूलो धक्का लाग्यो । अमेरिकालाई सन् १९७२ सम्म यो समस्या कायमै रह्यो । संसारमा चीनको भूमिका बढ्दै जाँदा अब अमेरिकालाई चीनसँग पुनः मोहभङ्ग भएको देखिन थालेको छ ।’

भारत–चीनजस्ता देश

माइकल क्लार्कको भनाइमा बेलायतको किङ्स कलेजका प्राध्यापक लरेन्स फ्रिडम्यान सहमत देखिन्छन् । उनी शीतयुद्धका क्रममा चीनको अलग मुद्दा भएकोमा जोड दिन्छन् ।

‘आजको जस्तो २०औँ शताब्दीलाई चीनको आर्थिक र प्राविधिक खतराको रूपमा हेरिँदैन थियो । युद्धपछि विश्व व्यवस्थाको अन्त्यकाे कारण अमेरिका कमजोर हुनु होइन, बरु यसको लक्षण हो । अमेरिका अब फेरि पुरानो गन्तव्य हासिल गर्ने दिशामा छ ।’

नयाँ विश्व व्यवस्थामा सीधा रूपमा जनसंख्यासँग पनि सम्बन्ध रहन्छ । विश्वको आधाभन्दा बढी जनसंख्या भारत, चीन र दक्षिण पूर्वी एसियाका देशमा छ । यसैबाट विश्वको आर्थिक भूगोल तय हुन्छ । उनीहरूको शक्तिले राष्ट्रिय राजनीतिक सत्तामा परिवर्तन हुन्छ र संसारको राजनीतिक ढाँचामा सोही हिसाबले स्थान बनाउँछ ।

कोरोना–१९ को महामारी

के कोभिड–१९ को महामारीले संसारमा केही परिवर्तन ल्याइरहेको छ ? माइकल क्लार्क भन्छन्, ‘महामारीपछि संसार ‘एसियाको शताब्दी’ सम्म समेटिएर रहन सक्छ । तर, यसको असर हुनेछ र आगामी केही दशकमा केही वास्तविक परिवर्तन देखिनेछ ।’

कोरोना महामारीले दोस्रो विश्वयुद्धका विजेता शक्तिलाई नराम्ररी माथ दिएको छ । अमेरिका, रुस, बेलायत, फ्रान्सजस्ता दोस्रो विश्वयुद्धका मित्रशक्ति कोरोनाविरुद्धको युद्धमा ठूलो क्षति भोग्न बाध्य भएका छन् ।

उनी भन्छन्, ‘चीनलाई पनि लामो समयका लागि नोक्सान हुनेछ । पहिलो भनेको महामारी नियन्त्रणमा चीनले प्रभावकारी भूमिका सुरुमै नखेलेको भन्दै राजनीतिक आलोचना भइरहेको छ र अर्को भनेको व्यापार संयन्त्रणमा अन्य देशसँगको निर्भरतालाई कसरी समाधान गर्छ ?’

यद्यपि कोरोना भाइरसको महामारी चलिरहेको बेला भविष्यको अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्था कस्तो हुन्छ भनेर भविष्यवाणी गर्नु हतार हुनेछ । तर, यति प्रस्टसँग भन्न सकिन्छ कि दोस्रो विश्वयुद्धपछि सार्वजनिक सेवा र भाइचाराको भावना जसरी बनेको थियो, अब पनि यस्तै रह्यो भने राम्रो हुन्छ । तर, त्यो सम्भावना कम देखिन्छ ।